حكمت هنر و ادب و كتابي ارزشمند از مرحوم دكتر علي شيخ الاسلامي

من دو نكته مهم براي او ذكر مي كنم:
نكته اول؛ اولين آشنايي من با ايشان در مراسم يادبود مرحوم دكتر بود. سليم نيساري در فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي. فرهنگستان زبان و ادب فارسي به رياست دكتر حداد عادل ، يك مراسم يادبود براي مرحوم نيساري در سال 1397 ترتيب داده بود ، و او از من خواست به عنوان رئيس انجمن امور فرهنگي و مفاخر به جاي او صحبت كنم. بعد از من دكتر هم صحبت كرد. شيخ الاسلامي ، و اين مراسم ما را به يكديگر معرفي كرد ، گرچه من كارهاي آنها را قبل از آن خوانده بودم ، به ويژه اثري كه در زمينه نكته دوم ذكر خواهم كرد. تدبير ، مهرباني ، دانش و ارادت او از همان جلسه اول مشهود بود.

نكته دوم؛ در مجموعه آثار شيخ الاسلام احساس شده در زمينه عرفان و ادبيات فارسي ، اثري به درخواست فرهنگستان هنر در سال 2004 تأليف شد كه تحت عنوان “تخيل ، مثال و زيبايي در عرفان اسلام” منتشر شد. “. مي دانيد ، مسئله تخيل و مثال يكي از مباحث اساسي در زمينه هنر اسلامي و زيبايي شناسي اسلامي است كه در واقع توضيح تئوري يا مفاهيم نظري هنر در اين تمدن بدون تسلط بر اين اصول و مباحث ممكن نيست. ، ، در زمينه هنر اسلامي ، ما معتقديم كه هنر انعكاسي از دنياي واقعي نيست ، زيرا آنچه در جهان واقعي به عنوان تجلي حقيقت وجود دارد ، به خودي خود كامل است و بازسازي آن با هدف تكميل و تكميل آن يا به سادگي باز كردن او بسيار وجهي است.

در اين زمينه ، هنرمند به دنياي بالا نفوذ مي كند و با درك ، شهود و نظريه خود در آن زمينه ، آنچه را كه در زمينه شهود و انديشه در زمينه آثار هنري بدست مي آورد ، منعكس مي كند. در اين زمينه ما همان خوانش را در حوزه فلسفه و فلسفه هنر داريم كه نوافلاطونيان ، به ويژه پلوتينوس ، دارند. در حقيقت ، فلوطينوس ، هنر را تقليد و تقليد از عقل قلمداد مي كرد و در انديشه يوناني و بعداً در حكمت اسلامي جهان محسوس ، في نفسه كپي يا كپي از عقل عقلاني بود.
البته از نظر افلاطون ، هنر بازتابي از وجود ملموس بود ، بنابراين هنر و شعر توسط وي رد شد ، مگر در رساله “يونيان” ، كه البته از حوصله بحث ما خارج است. بنابراين ، فلوطينوس معتقد بود كه هنر از جهان عقلاني تقليد مي كند و هنرمند با حذف جهان ملموس و مشاهده جهان عقلاني در آثار هنري خود نسيمي را كه استادان در زندگي او از آن نشسته اند روايت مي كند و اثر هنري و ادبي را به وجود مي آورد. .
قرائت اسلامي در زمينه ادبيات ، دانش و عرفان ، به ويژه براساس آنچه مرحوم شيخ الاسلام مي گويد ؛ در كتابي با عنوان “تخيل ، مثال و زيبايي در عرفان اسلامي” منتشر شده است. بنابراين ، آنها ارتباط اين مفاهيم را در زمينه هنر و شعر براي ما توضيح مي دهند. البته يكي از مهمترين موضوعات در اينجا بحث “خيال” است و اين يكي از مباني اساسي در فلسفه هنر اسلامي است. در اين زمينه ، هنري كربن مي گويد ، بين فلسفه شرقي و اسلامي و فلسفه غربي تفاوت اساسي وجود دارد ، و اينكه ما در انديشه اسلامي به جهاني برزخي به نام جهان “مثال” اعتقاد داريم و اين جهان ميانه در انديشه غربي من وجود دارد. نه پس از اين مسئله توجه به مراتب ابن عربي ضروري است و جالب است كه مرحوم شيخ الاسلام در ميان اين مراتب به معناي خمس است و درجه پنجم را «جامع» مي داند؛ جامع از همه سطوح ؛ در حالي كه براي برخي “دور از تعيين تكليف” است.

نكته مهم اين است كه از ديدگاه دانشمندان مسلمان ، امام چهارم ابن عربي ، جهان مثال ذكر شده توسط سهرورد يا حتي جهان تخيل خاص ؛ در آن جهان ، ما نه انتزاع محض داريم و نه تجسم محض. دنياي مثال يكي از اساسي ترين موضوعات فلسفه و حكمت هنر است كه هنرمند سعي مي كند اشكال انتزاعي جهان را در درك شهودي خود ثبت كند و سپس آن را در آثار هنري و ادبيات منعكس كند تا عامل تشويق مخاطبان اين اثر هنري و ادبي براي ورود به دنياي بالا و اين نكته بسيار مهمي است.
يكي از كارهاي خوبي كه در زمينه حكمت هنر و ادبيات اسلامي داريم ، اثري است كه مرحوم شيخ الاسلام به درخواست فرهنگستان هنر جمهوري اسلامي تحت عنوان تخيل ، مثال و زيبايي در عرفان اسلامي نوشت. ايران

* رئيس انجمن امور فرهنگي و مفاخر